संस्कृत भाषा केवल धर्म वा दर्शनको भाषा मात्र नभई वैज्ञानिक संरचना भएको एक समृद्ध भाषा हो। यस भाषालाई नियमबद्ध, वैज्ञानिक र सुव्यवस्थित रूपमा ढाल्ने श्रेय महान व्याकरणाचार्य पाणिनिलाई जान्छ। पाणिनिको अष्टाध्यायी नामक व्याकरण ग्रन्थमा प्रयोग भएका माहेश्वर सूत्र संस्कृत ध्वनिको मूलाधार हुन्। यिनै सूत्रहरूको माध्यमबाट पाणिनिले वर्णमालाको सटीक वर्गीकरण गर्दै संस्कृत भाषाको व्याकरणीय जग निर्माण गरेका छन् । यी सूत्रहरूलाई “शिव सूत्र” पनि भनिन्छ, जसले संस्कृत भाषाको सौन्दर्य र गाम्भीर्यलाई अझ प्रकट गर्छ।
माहेश्वर सूत्रको उत्पत्ति:
पौराणिक मान्यताअनुसार, भगवान शिवले आफ्नो डमरुबाट १४ ध्वनि उत्पन्न गरे, जुन पाणिनिले श्रवण गरी सूत्रको रूप दिए। यसै कारण यी सूत्रहरूलाई “माहेश्वर सूत्र” भनिएको हो। पाणिनिले अष्टाध्यायीको रचना गर्दा यिनै सूत्रहरूलाई आधार बनाएर प्रत्याहार निर्माण गरेका हुन्, जसले वर्णहरूको संक्षिप्त प्रतिनिधित्व गर्दछ।
माहेश्वर सूत्रहरूको स्वरूप:
माहेश्वर सूत्रहरू संस्कृत भाषाका स्वर र व्यञ्जन वर्णहरूलाई वैज्ञानिक ढंगले वर्गीकृत गर्दै १४ छुट्टाछुट्टै समूहमा विभाजित गर्छन् । प्रत्येक सूत्रको अन्त्यमा रहेको एक विशेष वर्ण (जस्तै – ण्, क्, च् आदि) अनुबन्ध हो, जुन संकेतका लागि मात्र प्रयोग हुन्छ र उच्चारण गरिँदैन ।
केही उदाहरणहरू:
अ इ उ ण्
ऋ ऌ क्
ए ओ ङ्
(यसरी १४ वटा सूत्रहरू छन्, जसले सम्पूर्ण वर्णमालालाई समेट्छ।)
मुख्य विशेषताहरू:
१. संक्षिप्तता
माहेश्वर सूत्रहरूले वर्णहरूको प्रयोगलाई छोटो र प्रभावकारी बनाउँछ। यसले पाणिनिका व्याकरणीय सूत्रहरूलाई जटिलताबाट मुक्त राखेर सहज बनाएको छ।
२. वैज्ञानिक वर्गीकरण
वर्णहरूको उच्चारण स्थान (स्थान) र उच्चारण विधि (प्रयत्न) अनुसार समूह बनाएर वैज्ञानिक ढंगले वर्गीकरण गरिएको छ, जुन भाषाशास्त्रमा अद्वितीय छ।
३. प्रत्याहार निर्माण
सूत्रहरूको प्रयोगले ‘अच्’, ‘हल्’, ‘इक्’ आदि प्रत्याहारहरू निर्माण हुन्छन्, जसले धेरै वर्णहरूलाई एउटै संक्षिप्त शब्दमा समेट्न सम्भव बनाउँछ।
४. शिक्षा र अनुसन्धानमा महत्त्व
माहेश्वर सूत्र संस्कृत भाषा सिक्ने मूल आधार हो। विद्यार्थीहरूका लागि यी सूत्रहरू व्याकरण बुझ्ने ढोका समान हुन्। पाणिनिले जस्तै सूत्रात्मक शैलीमा कुनै भाषा व्याख्या गर्नु संसारमै अद्वितीय छ। आधुनिक भाषाविद्हरूले पाणिनिको प्रणालीलाई कम्प्युटर भाषाशास्त्रमा समेत अनुकरणीय मानेका छन्।
निष्कर्ष:
माहेश्वर सूत्रहरू केवल वर्णहरूको समूह होइनन्, ती संस्कृत व्याकरणको मेरुदण्ड हुन् । यिनै सूत्रहरूले पाणिनिको अष्टाध्यायीलाई वैज्ञानिक, संक्षिप्त र सुगम बनाएको छ। यी सूत्रहरू बिना संस्कृत व्याकरणको संरचना सम्भव छैन। अतः माहेश्वर सूत्रको अध्ययन गर्नु भनेको केवल भाषाको ज्ञान लिनु मात्र होइन, संस्कृत भाषा र पाणिनीको अद्भुत प्रतिभाको दर्शन गर्नु हो।