पाणिनि – यो नामसँग मात्र संस्कृत व्याकरणको इतिहास होइन, ज्ञान, तपस्या र सृजनाको सम्पूर्ण परम्परा जोडिएको छ। पाणिनि ऋषिको तपोभूमि अर्घाखाँचीमा पहिलोपटक औपचारिक रूपमा सम्पन्न ‘पाणिनि तपोभूमि सम्मेलन २०८१’ले यो ऐतिहासिक, धार्मिक र शैक्षिक महत्वको स्थानप्रति सबैको ध्यान तानिदिएको छ। सम्मेलनले जारी गरेको सात बुँदे घोषणापत्र पाणिनि क्षेत्रको समग्र विकास, संरक्षण र प्रवर्द्धनको दिशामा एक महत्वपूर्ण दस्तावेज बनेको छ।
संस्कृत व्याकरणका पिता मानिने पाणिनिको योगदान आजको युगमा झनै सान्दर्भिक भएको छ। उहाँको ‘अष्टाध्यायी’ ग्रन्थ केवल संस्कृत भाषा मात्र होइन, आधुनिक कम्प्युटर भाषाहरू र आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्सको संरचनासम्ममा उपयोगी मानिन्छ। यस्तो ऐतिहासिक महत्व बोकेको स्थल अझै पनि राज्यको मुख्य ध्यानबाट ओझेलमा रहेको यथार्थ दुःखद छ। अब भने सम्मेलनमार्फत पाणिनि क्षेत्रको पहिचानलाई पुनर्स्थापित गर्दै यसलाई अन्तर्राष्ट्रियस्तरमा चिनाउने सुरुवात भएको छ।
घोषणापत्रले उठाएका विषयहरू—गुरुकुल शिक्षाको पुनःस्थापना, अनुसन्धान केन्द्रको स्थापना, स्थानीय पाठ्यक्रममा पाणिनि व्याकरण समावेश, पाणिनि चक्रपथको सम्भाव्यता अध्ययन, र सम्पदा मैत्री गुरुयोजनाको निर्माण—सबै अत्यन्त महत्वपूर्ण छन्। यी बुँदाहरू केवल घोषणामा सीमित नहोस्, कार्यान्वयनमै पुग्नुपर्ने आवश्यकता छ।
प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओलीको सहभागिता र समर्थनले पनि सम्मेलनलाई राष्ट्रिय महत्वको बनाएको छ। तर राज्यको सहभागिता एउटा औपचारिकता मात्र नभई, बजेट, नीति र कार्यक्रममार्फत स्पष्ट देखिनु जरुरी छ। स्थानीय सरकारदेखि प्रदेश सरकार र संघसम्म सबै तहका संयोजनले मात्र पाणिनि क्षेत्रको समग्र विकास सम्भव हुन्छ।
अब आवश्यकता छ—पाणिनिलाई केवल एक ऋषि वा विद्वानको रूपमा होइन, राष्ट्रिय सम्पदाका रूपमा स्वीकार्ने। अर्घाखाँचीको यो पवित्र भूमि शिक्षाको तीर्थस्थल बन्न सक्छ, यदि सम्मेलनमा व्यक्त प्रतिबद्धता र घोषणाहरूमा प्रतिबिम्बित योजनाहरूलाई व्यवहारमा उतार्न सकिएमा।
यसै आशासाथ भन्न सकिन्छ, ‘पाणिनि तपोभूमि सम्मेलन २०८१’ अब केवल एक सम्मेलन होइन, यो एक अभियान हो – पाणिनिको पहिचान र पाणिनि क्षेत्रको सम्भावनालाई साकार बनाउने।